Persoonlijk heb ik een fascinatie voor overblijfselen van culturen uit lang vervlogen tijden. Op reis struin ik daarom graag rond door de centra van oude beschavingen. Ze prikkelen mijn fantasie en doen me beseffen dat het hier en nu ook maar tijdelijk is. De ligging in de natuur maakt veel ruïnesteden bovendien extra spectaculair. Ik breng daarom graag een ode aan 15 van de vetste ruïnesteden die ik tot nu toe heb bezocht!
Scroll snel naar...
De stille getuigen van de tijd
Al van kinds af aan heb ik iets met oude ruïnesteden. Ik kan niet echt onder woorden brengen waarom. Maar misschien heeft het iets te maken met dat deze plekken ooit een centrum van cultuur waren, echte broedplaatsen van een voor die tijd hoogontwikkelde beschaving. Om allerlei redenen zijn deze plekken later verlaten, en worden ze weer overgenomen door de natuur. Dat wat er nog staat zijn dan de stille getuigen van deze ooit florerende beschavingen.
Hele oude steden die nog steeds worden bewoond (denk aan Rome, Athene of Jeruzalem) zie ik dan ook niet als ruïnesteden. Dat maakt ze niet minder interessant. Integendeel zelfs! De vibe is hier echter zo anders dat ze als reisbestemming niet echt vergelijkbaar zijn met de ruïnesteden die in deze post worden uitgelicht.
Een van de redenen dat ik ruïnesteden zo fascinerend vind is ook dat je fantasie snel met dit soort plekken aan de haal gaat. Vaak vraag ik me al ronddwalend af wat er allemaal gebeurd is, toen de ruïnesteden nog ‘leefden’. Of hoe de sfeer zou zijn geweest. En welke metropolen van nu zullen de toeristen over 1000 jaar als ruïnesteden bezoeken?
15x de vetste ruïnesteden op Aarde
Hoewel ik zeker nog niet alle grootse ruïnesteden die onze planeet rijk is heb kunnen verkennen, laat ik je graag 15 mooie voorbeelden verspreid over de landen die ik tot nu toe heb bezocht zien. Sommige van deze ruïnesteden behoren tot de meest populaire bestemmingen ter wereld, maar er zijn er ook een paar waar je weinig tot geen medetoeristen tegenkomt.
Angkor, Cambodja
Lees ook: Alle tips voor de verloren stad Angkor in Cambodja
We starten onze vliegensvlugge tour langs de gaafste ruïnesteden in Azië. In Cambodja, om precies te zijn. Hier vind je even ten noorden van de stad Siem Reap de immense ruïnestad Angkor. Deze stad was in de middeleeuwen de hoofdstad van het Khmer-rijk, dat zich uitstrekte over grote delen van Zuidoost-Azië. In de vijftiende eeuw raakte Angkor verlaten en daarna werd de stad overgenomen door de groene jungle. Vooral de ruïnes van tempels zijn overeind blijven staan en sommige tempels (zoals de Ta Prohm) worden letterlijk overwoekerd door enorme bomen. De indrukwekkende tempel Baphuon met haar tientallen enorme in de rotsen uitgehakte gezichten moet je zeker niet overslaan. Hét spektakelstuk is echter de wereldberoemde tempel Angkor Wat. Dit is het grootste religieuze gebouw ter wereld. Angkor Wat staat zelfs op de vlag van Cambodja afgebeeld! Uiteraard staat Angkor op de UNESCO-werelderfgoedlijst.
Angkor bezoeken? Om het immense Angkor goed te kunnen verkennen heb je zeker een dag of drie nodig. Je bezoekt Angkor vanuit de stad Siem Reap, waar je veel accommodaties vindt. Er hangt een fors prijskaartje aan het bezoeken van Angkor: je betaalt $37,- voor een ticket voor 1 dag, $62,- voor een ticket voor 3 dagen en $72,- voor een ticket voor 7 dagen.
Bagan, Myanmar
Van Cambodja reizen we verder naar Myanmar. In dit door ellende geteisterde land vind je namelijk de betoverende tempelstad Bagan. In deze eeuwenoude stad aan de Irrawaddyrivier bouwden de koningen van Myanmar zo’n 1000 jaar geleden duizenden tempels in een gebied van vijf bij vijf kilometer groot. De stad raakte verlaten na een inval van de Mongolen in de twaalfde eeuw. Het is moeilijk kiezen, maar de tempels Shwesandaw, Dhammayangyi en Ananda zijn bijzonder mooi. Voor de tofste activiteit in Bagan stap je echter op de fiets of e-scooter en ga je op zoek naar kleinere tempels die je kunt beklimmen. Vooral tijdens zonsopgang en zonsondergang heb je magische uitzichten over de tempelvlakte. Bagan is één van de twee inschrijvingen op de UNESCO-werelderfgoedlijst in Myanmar
Bagan bezoeken? Waar ooit de immense stad Bagan lag, vind je nu de dorpjes Myin Ka Bar, New Bagan en Taungbi. Hier liggen alle accommodaties en kun je een fiets of e-scooter huren. Je betaalt voor Bagan een entreeprijs van 30.000 kyat (ongeveer €8,50). Het ticket is drie dagen geldig.
Mrauk U, Myanmar
Lees ook: Mrauk U, Myanmar op z’n mooist
We blijven nog even in Myanmar. Want helemaal in het westen van dat land, vlakbij de grens met India en Bangladesh, vind je Mrauk U. Dit was de oude hoofdstad van het koninkrijk Arakan, dat tot in de zeventiende eeuw de Golf van Bengalen domineerde en waarmee de VOC nog handel dreef. Mrauk U werd in de achttiende eeuw geplunderd door de Birmezen, waarna de stad verlaten werd. De gigantische stenen tempels zijn blijven staan, maar de rest van de stad werd langzaamaan het domein van lokale boeren die er hun vee laten grazen. Bezoek in ieder geval de prachtige, intacte ruïnes van de Koe Thaung Paya, de Htukan Thein Paya en de Shittaung Paya. Mrauk U ligt in een afgelegen en moeilijk bereisbaar deel van Myanmar en daarom zul je hier – als het weer veilig wordt – je medereizigers waarschijnlijk op één hand kunnen tellen. Dat maakt Mrauk U een magische plek!
Mrauk U bezoeken? Op dit moment is Mrauk U helaas geen veilige reisbestemming. De Rakhine-staat is het toneel van etnisch geweld en daarom geldt er een rood reisadvies. Ook wanneer het weer veilig wordt zul je weinig medereizigers vinden in Mrauk U omdat het een afgelegen, slecht bereikbare stad is. Er zijn daarom ook weinig accommodaties. De meeste tempels in Mrauk U zijn gratis te bezoeken, voor een aantal tempels moet je een kleine entreeprijs van hooguit enkele euro’s betalen.
Hampi, India
Lees ook: Ontdek magisch Hampi: alles wat je weten wil over deze ruïnestad in India
Soms kom je op prachtige plekken en vraag je je af waarom deze plekken niet véél meer toeristen trekken. Daar is de ruïnestad Hampi in Zuid-India een goed voorbeeld van. Want wat een schitterende, magisch mooie plek is dit! In een bizar mooi landschap van gigantische keien en tussen serene bananen- en kokosplantages liggen letterlijk honderden tempels op je te wachten. Deze magische stad Hampi was tot het jaar 1565 de hoofdstad van het Vijayanegar-rijk. In Hampi is genoeg te doen om je er een aantal dagen goed te vermaken. Beklim in Hampi de Matanga Hill voor een geweldige zonsondergang of zonsopkomst, bezoek de eyecatchers Vitthala en Virupaksha en wandel door de imposante zuilengalerij naar de Achutaraya-tempel. Hampi staat uiteraard op de UNESCO-werelderfgoedlijst.
Hampi bezoeken? Je hebt zeker een dag of twee nodig om Hampi goed te verkennen. Hampi ligt in een deel van India dat nog niet zo bekend is onder toeristen en ligt ook wat uit de richting ten opzichte van veel andere, bekendere bestemmingen in India. Om naar Hampi te komen reis je per trein of bus naar de stad Hospet en daar reis je per autorickshaw verder naar Hampi. Veruit de meeste bezienswaardigheden in Hampi zijn gratis. Allleen voor de Vijaya Vittthala-tempel en het Zanana-complex moet je entree betalen. Dit kost je ₹ 500 (circa €6,-) en het ticket is één dag geldig.
Anuradhapura (en Mihintale), Sri Lanka
Lees ook: De perfecte dagplanning voor Anuradhapura in Sri Lanka
In Sri Lanka vind je de tempelstad Anuradhapura. Anuradhapura is meer dan 2500 jaar oud en was tot de middeleeuwen de hoofdstad van Sri Lanka. In een groen, waterrijk landschap kun je hier tot wel 90 meter hoge stoepa’s (de hoogste is de Ruwanwelisaya Dagoba) en gigantische Boeddhabeelden bewonderen. Ook vind je in Anuradhapura de Sri Maha Bodhi-boom, de oudste geplante boom ter wereld. Er wordt gezegd dat dit een stekje is van de boom waaronder Gautama Boeddha in 589 voor Christus zijn verlichting vond. Vanwege deze culturele betekenis en de bijzondere stoepa’s staat Anuradhapura uiteraard op de UNESCO-werelderfgoedlijst. Bezoek tijdens je trip naar Anuradhapura ook zeker Mihintale. Er wordt gezegd dat dit de plek is waar de Singalese koning in de derde eeuw voor Christus werd bekeerd tot het boeddhisme door een Indiase monnik. Op de heuvel vind je een aantal bijzondere tempels en bovenal een fascinerend 360-graden uitzicht op de groene omgeving met heuvels, meren en in de verte de stoepa’s van Anuradhapura.
Anuradhapura en Mihintale bezoeken? De meeste reizigers blijven één tot twee nachten in Anuradhapura en bezoeken vanuit hier ook Mihintale. Je kunt deze plekken echter ook prima bezoeken als dagtrip vanuit Dambulla of Sigiriya. Een bezoek aan Anuradhapura is met $30 (ca. 9.000 Sri Lankaanse roepies) behoorlijk aan de prijs, maar wel de moeite waard. Voor Mihintale betaal je een aparte entree van 1000 LKR (ongeveer €3,-).
Persepolis, Iran
De volgende in het rijtje fascinerende ruïnesteden is Persepolis, in Iran. Deze ceremoniële stad (er woonden voor zover bekend nooit mensen) werd rond 550 voor Christus door de Achaemeniden gebouwd om hier hooggeplaatste gasten te ontvangen. Zij boden de sjahs van de Achaemeniden hier giften aan vanuit het hele rijk, dat zich uitstrekte van Egypte tot het huidige India en Centraal-Azië. Persepolis (ook wel bekend onder de Perzische naam Parsa of de huidige naam Takht-e Jamshid) is vooral de moeite waard vanwege de gedetailleerde reliëfs en zuilen. Vooral die op de Apadana zijn fascinerend! Al sinds jaar en dag trekken avonturiers naar deze desolate plek in de woestijn. Omdat Iran door veel mensen wordt gemeden als reisbestemming, is het echter vrijwel nooit erg druk op deze fascinerende plek. Persepolis was in 1979 één van de allereerste plekken op de wereld die door UNESCO tot werelderfgoed werd benoemd.
Persepolis bezoeken? Persepolis wordt meestal bezocht als dagtrip vanuit de sfeervolle stad Shiraz, ongeveer 75 kilometer naar het zuiden. De entree voor Persepolis kost je 1.500.000 rial (ongeveer €32,-).
Petra, Jordanië
Petra in Jordanië is in 2007 uitgeroepen tot één van de zeven nieuwe wereldwonderen. Deze ruïnestad is daarom uitgegroeid tot één van dé bucketlistbestemmingen van dit moment. Maar laat dan geen reden zijn om niet te gaan: Petra is absoluut fantastisch en veel groter dan je je waarschijnlijk voorstelt. Waar de meeste toeristen bij Petra de Treasury (die in de rotsen uitgehakte tempel) voor ogen hebben, is dit slechts het eerste highlight van Petra wanneer je de twee kilometer lange wandeling door de Siq hebt afgelegd. Misschien nog wel mooier en imposanter dan de Treasury is de Monastery. Maar ook de vele tombes aan de Street of Facades, de High Place of Sacrifice en de tempels in het centrale deel van Petra zijn schitterend. En dan hebben we het nog niet eens gehad over de vele prachtige hikes die je hier kan doen en het natuurlijke landschap waarin Petra ligt! Sinds 1985 staat Petra uiteraard ook op de UNESCO-werelderfgoedlijst.
Petra bezoeken? Petra ligt nabij het kleine dorp Wadi Musa, waar je ook alle accommodaties vindt. De meeste reizigers blijven minimaal 2 dagen in Petra. Omdat Petra dé trekpleister van Jordanië is, betaal je fors voor een bezoek aan Petra. Heb je geen Jordan Pass dan betaal je maarliefst 90 JD (circa €117,-) voor een eendaags bezoek. Gelukkig is de Jordan Pass een hele goede deal. De prijs van die Pass is afhankelijk van hoeveel dagen je Petra wil bezoeken: voor 1 dag betaal je 50 JD (€65,-), voor 2 dagen 55 JD (€72,-) en voor 3 dagen 60 JD (€78,-).
Caesarea, Israël
Direct aan de kustlijn van de Middellandse Zee in Israël vind je de bijzondere Romeinse ruïnes van Caesarea Maritima (maar meestal gewoon Caesarea genoemd). Caesarea is niet heel groot maar de ligging op het strand maakt Caesarea een hele bijzondere plek. Caesarea is gesticht door koning Herodes de Grote rond 25 voor Christus en later door de Romeinen uitgebouwd tot fabuleuze handelsstad. Je vindt er onder meer een Romeins circus, een theater en een prachtig aquaduct.
Caesarea bezoeken? Meestal bezoek je Caesarea onderweg van Haifa naar Tel Aviv of andersom. Een bezoek kost je een uur of 2 à 3 en kost je 39 NIS (ongeveer €10,-) per persoon.
Baalbek, Libanon
Lees ook: De mooiste Romeinse tempels ter wereld: bezoek Baalbek in Libanon
Het Midden-Oosten is heel rijk aan fascinerende ruïnesteden. Want even verder naar het noorden in Libanon vind je nog zo’n prachtige plek. Naast het stadje Baalbek vind je namelijk misschien wel de allerbest bewaard gebleven Romeinse tempels ter wereld. Van heinde en verre trokken in de oudheid mensen naar Heliopolis (zoals de stad toen bekend stond) toe om tot de Romeinse goden Bacchus, Venus en Jupiter te bidden. De tempels van Bacchus en Jupiter zijn ongelofelijk indrukwekkend, maar het meest bijzondere was misschien wel dat we de overige bezoekers toen wij er waren op twee handen konden tellen! Het tempelcomplex staat uiteraard op de UNESCO-werelderfgoedlijst.
Baalbek bezoeken? De meeste mensen bezoeken Baalbek als dagtrip vanuit Beiroet. Er is naast de tempels weinig te doen en een bezoek aan het complex kost niet veel meer dan een halve dag. Bovendien ligt Baalbek in de instabiele Bekaa-vallei waar Hezbollah de scepter zwaait. Een bezoek is meestal echter volkomen veilig. Check echter altijd het meest recente reisadvies. Toegang tot het tempelcomplex kost je 15.000 LBP. Wanneer je gebruik maakt van de zwarte markt is dit in euro’s – zet je schrap – nog niet eens €1,-!
Luxor, Egypte
Lees ook: De tempels en tombes van Luxor
We gaan door naar het continent Afrika. Egypte spreekt bij liefhebbers van geschiedenis tot de verbeelding en hier vind je dan ook fascinerende ruïnesteden. De grootste van allemaal is Luxor, dat ook wel het grootste openluchtmuseum ter wereld wordt genoemd. Luxor was onder de naam Thebe lange tijd de hoofdstad van de oude Egyptenaren. Vele farao’s hebben hier door de eeuwen heen de prachtigste tempels, graftombes en beelden neergezet. Al sinds de tijd van de oude Grieken trekt Luxor daarom enorm veel toeristen die al dit moois willen aanschouwen. De bezienswaardigheden van Luxor liggen aan beide oevers van de Nijl, die de stad min of meer in tweeën deelt. Het centrum van de stad ligt op de oostoever. Hier vind je het immense tempelcomplex Karnak en de Luxortempel. Het grootste deel van de bezienswaardigheden ligt echter aan de westelijke oever, zoals de Vallei der Koningen. Natuurlijk staat Luxor op de UNESCO-werelderfgoedlijst.
Luxor bezoeken? Om een goed beeld te krijgen van de vele bezienswaardigheden heb je zeker een dag of twee à drie nodig. Aan de oostoever vind je tal van accommodaties in alle prijsklassen. Je betaalt per bezienswaardigheid apart entree in Luxor. Je kunt het beste een taxi afhuren voor de bezienswaardigheden aan de westoever en voor de oostoever kun je ook prima een fiets huren.
Giza, Egypte
We blijven nog even in Egypte. Want als je het over Egypte hebt kun je de piramides van Giza natuurlijk niet vergeten. Dit enige nog bestaande wereldwonder uit de Oudheid is ongelofelijk indrukwekkend en bij de eerste aanblik van dit duizenden jaren oude gebouw moet je waarschijnlijk even naar adem happen. Er staan hier drie grote piramides (die van Cheops, Chefren en Mykerinos) en ook de wereldberoemde Sfinx is hier te vinden. Natuurlijk zijn de piramides van Giza toeristisch. Het complex is echter ook heel uitgestrekt en de meeste toeristen lijken zich te beperken tot het gebied tussen de twee grootste piramides en de sfinx. Wie het romantische idee heeft dat de piramides middenin de woestijn liggen, doet er goed aan z’n verwachtingen even bij te stellen. De piramides liggen namelijk precies op de grens van de stad Giza en de woestijn. Aan de ene kant ligt het complex dus tegen de lelijke bruine flatgebouwen aan. Aan de andere kant kijk je wel uit over de eindeloze zandvlakte van de Sahara. De piramides waren in 1979 een van de eerste plekken ter wereld die werd ingeschreven op de UNESCO-werelderfgoedlijst.
Giza bezoeken? Je bezoekt de piramides van Giza doorgaans als dagtrip vanuit Caïro. Je kunt ze zelfs met de metro en een korte taxirit bereiken. Om zo min mogelijk last van de drukte en hitte te hebben kun je het beste óf vroeg in de ochtend óf laat in de middag komen. De entreeprijs voor de piramides van Giza bedraagt LE 540/270 (regulier/student) (ongeveer €10/€5). Wil je ook de binnenkant bekijken? Dan betaal je LE 900 (ongeveer €17,50) extra.
Delphi, Griekenland
In Europa is het aantal ruïnesteden relatief beperkt; de meeste steden uit de Oudheid of de Middeleeuwen zijn nog steeds levende steden. In Griekenland vind je echter wel een aantal mooie archeologische vindplaatsen. Delphi is daarvan één van de belangrijkste. Dit bedevaartsoort uit de tijd van de Oude Grieken was voor pelgrims uit heel Griekenland een plek om raad te vragen van de god Apollo, de god van de schoonheid en de geneeskunde. Later hebben de Romeinen de plek verder uitgebouwd. Delphi ligt schitterend in een groene vallei, tegen een berg aan en is alleen daarom al de moeite waard. Delphi staat sinds 1987 op de UNESCO-werelderfgoedlijst.
Delphi bezoeken? Delphi is een populaire stop voor toeristen die een rondreis maken over het vasteland van Griekenland. Omdat er echter weinig grotere steden in de buurt liggen en omdat je niet veel meer dan enkele uren nodig hebt voor Delphi is het aantal overnachtingsopties in de buurt beperkt. Een bezoek aan Delphi kost je per volwassene €12,-. Senioren boven de 65 betalen €6,-.
Mesa Verde, USA
In de USA zijn er maar weinig tastbare overblijfselen van precolumbiaanse culturen te vinden. Het nationaal park Mesa Verde, in de staat Colorado, is een bijzonder mooie uitzondering hierop. In Mesa Verde vind je in een prachtige groene omgeving een groot aantal goed bewaard gebleven klifwoningen; huizen gebouwd in ondiepe grotten in wanden van een steil ravijn. Van de elfde eeuw tot de dertiende eeuw woonden hier de Anasazi-indianen. Het is nog onduidelijk waarom zij aan het eind van de dertiende eeuw dit gebied plotseling hebben verlaten. Het kan zijn dat door droogte de oogsten mislukten of dat de inwoners werden bedreigd door andere stammen uit het noorden. Tijdens een bezoek kun je met een gids de klifwoningen van Chapin Mesa en Wetherill Mesa verkennen.
Mesa Verde bezoeken? Mesa Verde ligt vrij ver van veel bekendere bezienswaardigheden in het zuidwesten van de USA en bovendien in een dunbevolkt gebied. Er zijn wel veel campings en motels in de buurt van waaruit je je bezoek kunt organiseren. Je kunt de ruïnes van de klifwoningen in Mesa Verde alleen bezoeken onder begeleiding van een gids. Er is een beperkt aantal plaatsen per gids, dus boek op tijd! Dit kan bij het bezoekerscentrum bij Chapin Mesa. Een ticket kost je per voertuig $30,-, maar je moet daar de kosten voor de tours naar de grotwoningen nog bij optellen.
Pisaq, Peru
Op ongeveer 35 kilometer van Cusco, in de Valle Sagrado de los Incas in Peru, vind je de niet zo heel bekende maar wel fantastisch mooie ruïnestad Pisaq. De stad ligt spectaculair in een vallei met steile wanden, diep in de Andes. Het centrum van dit stadje zit vol leuke winkeltjes en heeft een van de grootste handwerkmarkten van Peru, maar dé trekpleister is het ruïnecomplex van Pisaq. Deze Incastad kun je met recht omschrijven als een soort mini-Machu Picchu, door z’n vele ruïnes van huizen, paleizen, fortificaties en landbouwterrassen. En het mooie is: maar weinig toeristen lijken de moeite te willen doen het complex helemaal te willen verkennen. Je kunt hier dus in alle rust van genieten!
Pisaq bezoeken? Meestal bezoek je Pisaq als (onderdeel van een) georganiseerde dagtrip vanuit Cusco. Wil je echter de tijd aan jezelf hebben en het ruïnecomplex uitgebreid verkennen? Neem dan een colectivo voor 5 sol vanuit Cusco. Je kunt daarna een taxi boeken via Uber om naar de ingang van de bovenstad van Pisaq te komen. Zo hoef je alleen nog maar naar beneden te lopen! Pisaq is onderdeel van het toeristenticket voor Cusco, dat 130 soles (ongeveer €32,-) kost. Hiermee kun je gedurende 10 dagen zestien verschillende bezienswaardigheden in en om Cusco bezoeken. Er is ook een goedkoper ticket voor 70 soles (ongeveer €17,50). Dit is echter maar twee dagen geldig en je kunt er ook steeds maar een paar van de bezienswaardigheden mee bezoeken.
Machu Picchu, Peru
Uiteraard kan het wereldberoemde Machu Picchu niet ontbreken in dit overzicht van vette ruïnesteden. Machu Picchu is – net als Petra – in 2007 uitgeroepen tot één van de zeven nieuwe wereldwonderen en sindsdien is Machu Picchu uitgegroeid tot misschien wel de populairste bestemming in Zuid-Amerika. De geschiedenis van Machu Picchu is omhuld met mysteries. Waarschijnlijk is de stad rond 1440 gebouwd, maar werd nog geen honderd jaar later in 1532 verlaten. Waarom is niet helemaal duidelijk en men tast ook nog steeds in het duister over wat ooit de functie van Machu Picchu was. De Inca’s hebben geen schrift achtergelaten en de ideeën die archeologen hebben variëren nogal. Sommigen gaan ervanuit dat Machu Picchu een stad voor de hooggeplaatsten was, anderen denken dat het een soort universiteit was. Hoe dan ook: Machu Picchu is een prachtige plek die de hooggespannen verwachtingen meer dan waar maakt.
Machu Picchu bezoeken? Machu Picchu kun je op vele manieren bezoeken. De meeste backpackers reizen per bus van Cusco naar Ollantaytambo en pakken daar de trein naar het dorp Aguas Calientes. Dit is de uitvalsbasis voor Machu Picchu, waar je dan meestal één nacht overnacht en de volgende dag Machu Picchu bezoekt. Daarna reis je dezelfde route terug. Ook een meerdaagse trek (de Inca Trail of de Salkantay Trail) is populair. Ik raad je aan een ticket voor een zo vroeg mogelijk tijdsslot te bestellen en voor Circuit 1 of 2 te kiezen. Zo hoef je Machu Picchu met zo weinig mogelijk anderen te delen én kom je langs het punt waar je het meest klassieke uitzicht op Machu Picchu hebt. Met andere circuits kom je hier niet!
Heb jij ook iets met ruïnesteden? Of vind je dat ik er eentje heb gemist in dit overzicht? Laat het weten in een reactie!